Historia osadnictwa jest tutaj bardzo stara. Znajdowane zabytki archeologiczne są z epoki kamienia łupanego, brązu i żelaza. Wśród znalezisk są np. odlane z brązu zapinki z IV w, topory żelazne XI w, groty oszczepów i ceramika z XIII wieku.
Pierwsze wzmianki o początku Supraśla pochodzą kiedy, w ostatnim roku XV stulecia, do uroczyska Suchy Hrud w dawnej Puszczy Błudowskiej przybyli prawosławni mnisi.
W 1501 roku na uroczysku powstał, przeniesiony z Gródka prawosławny monaster, którego założycielem i głównym fundatorem był wojewoda nowogródzki Aleksander Chodkiewicz, przy późniejszym wsparciu prawosławnego biskupa smoleńskiego Józefa Sołtana. W tym samym roku została poświęcona drewniana cerkw św. Jana Ewangelisty.
Akta wydane przez królów Aleksandra Jagiellończyka w 1504 i Zygmunta Starego w roku 1509 potwierdziły prawa i przywileje obejmujące fundację wojewody Chodkiewicza.
Dokument z 1504 roku
Najpierw powstała drewniana cerkiew św. Jana Ewangelisty, a potem refektarz i mnisie pustelnie. Fundatorzy chcąc podnieść znaczenie monasteru zwrócili się z prośbą o błogosławieństwo do samego patriarchy Konstantynopola. W 1505 patriarcha nadaje monasterowi tomos (uroczyste błogosławieństwo z zaleceniami duchowymi).
Dokument tomos
W 1516 roku wyświęcono cerkiew Błagowieszczeńską. Później budynki monasteru wzbogaciły się o gotycką cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego, której integralną częścią były katakumby. XVI wiek to również okres formowania się wokół monasteru osady, w której mieszkali rzemieślnicy związani z jego funkcjonowaniem, której głównym miejscem w wieku XVIII był rozległy plac targowy przed klasztorną bramą, do którego przez karczmę na „Psiej Górce" biegł trakt z Białegostoku. Na południe od zabudowań klasztornych rozciągał się park, posiadający elementy ogrodów włoskich, angielskich i francuskich aż do stawów rybnych.
Monaster
Prawosławny monaster staje się ważnym ośrodkiem kulturalnym ziem ruskich. O jego znaczeniu świadczy fakt, iż w 1582 r. odwiedził go patriarcha bułgarski Gabriel, a w 1590- patriarcha Jeremiasz II. Zakonnicy zgromadzili m.in. bogatą bibliotekę z cennymi drukami i rękopisami (np. Kodeks supraski z XI-XII w.).
Dokument Unii Brzeskiej
W 1609 monaster został zbrojnie zmuszony do przyjęcia unii brzeskiej (1596), a klasztor w Supraślu stał się ważnym ośrodkiem kulturalnym i religijnym unitów.
Wnętrze monasteru (rok 1915)
W 1695 uruchomiono przyklasztorną drukarnię, a w 1711 pierwszą we wschodniej Polsce papiernię. Tłoczono tu książki świeckie w języku łacińskim i polskim oraz książki religijne w języku cerkiewnosłowiańskim.
Starodruk
Liturgia wydrukowana w Supraślu. 1763 r.
Bazylianie zamalowują prawosławne freski z XVI wieku i stawiają wokół cerkwi nowe budynki.
Zachowane freski powstałe w latach 1532-1557
Po III rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 miasto jest pod zaborem pruskim.
W 1796 władze pruskie konfiskują większość dóbr klasztoru, a w 1803 drukarnie.
Do 1807 Supraśl był siedzibą biskupstwa unickiego. Po pokoju w Tylży (1807) Supraśl jest w granicach Rosji. W 1824 roku władze rosyjskie monaster supraski zwróciły zakonnikom. W 1839 r. nastąpił koniec unickiego okresu w dziejach klasztoru. Ukaz carski zlikwidował Unię Brzeską, a wyznawcom Kościoła unickiego nakazał przejście na prawosławie. Wszystkie cerkwie i klasztory przejęte zostały przez rosyjską Cerkiew prawosławną.
W 1875 zbudowano tu cerkiew św. Pantelejmona, w 1889 - Jana Teologa, a 1901 - św. Jerzego Zwycięzcy na cmentarzu w Podsupraślu.
Plan miasta z roku 1892.
W latach trzydziestych XIX wieku, do Supraśla zjechali Wilhem Zachert i Adolf Buchholtz - potentaci przemysłu włókienniczego ze Zgierza i Łodzi, jednocześnie przenosząc tu swoje zakłady.
Fabryka Zacherta
W 1834 r. Zachert otrzymał w dzierżawę rozległe dobra klasztorne oraz Pałac Opatów i znaczną część budynków głównego kompleksu. W 1866 r. kupił on dzierżawione dobra -folwark i lasy. Natomiast zabudowania klasztorne zostały przez niego zakupione dopiero w roku 1883.
Wnętrze fabryki Zacherta
Powstały liczne warsztaty, manufaktury, fabryki Jansena, Alta, Aunerta, Cytrona. Wykorzystując obfitość otaczającej miasto puszczy rozwinął się również przemysł drzewny.
Wnętrze garbarni w Supraślu
Nastąpił niezwykle dynamiczny rozwój osady dzięki Zachertowi, który wprowadził nowe rozplanowanie Supraśla. Jej centrum stanowił rynek, przez który przebiegał stary supraski trakt wzdłuż rzeki: od klasztoru przez Cieliczankę do Królowego Mostu (ul. Konarskiego i Cieliczańska). Krzyżujące się z nim prostopadle ulice: Ogrodowa, 3 Maja i Zgierska (obecnie 11 Listopada) wydzielały regularne kwadraty zabudowy mieszkalnej. Łączyły one trakt nadrzeczny z równoległym do niego ciągiem komunikacyjnym od bramy dzwonnicy w kierunku południowym do „Świętej Sosny" i dalej do „Traktu Napoleońskiego". Z czasem nazwano go ul. Klasztorną i stał się on główną arterią miasta, przy której zlokalizowane zostały kościół katolicki i zbór ewangelicki.
Fabryka Cytrona 1903 r.
W 1905 roku car wydał "ukaz o tolerancji" znoszący prawie po stu latach prześladowanie innowierców, w tym Kościoła katolickiego.
W 1910 nastąpiła renowacja szesnastowiecznych fresków. W wyniku działań I wojny światowej w 1915 w obliczu zbliżającego się frontu i wojsk niemieckich, mnisi prawosławni uciekli (jak wielu prawosławnych z terenów ziem polskich) z Supraśla w głąb Rosji (tzw.bieżenstwo) zabierając ze sobą cudowną ikonę Matki Boskiej Supraskiej.
Supraśl 1915 r.
Prawa miejskie otrzymał Supraśl w I poł. XIX w. W 1915 r. Podczas I wojny światowej mnisi opuścili Supraśl pozostawiając mienie klasztorne.
Supraska straż Pożarna -okres międzywojenny
W XIX w. zaczeli osiedlać się w upraślu Żydzi.Powstały sklepy, piekarnie i okoliczne karczmy. Przy pomocy supraskich fabrykantów wybudowali synagogę usytuowaną przy ul Zgierskiej (obecnie 11 Listopada), która w czasie II wojny światowej została zniszczona.
Synagoga w Supraślu
Na przełomie XIX i XX w. prawie wszystkie fabryki w Supraślu przeszły w ręce żydowskie, a największym fabrykantem stał się Samuel Hirsz Cytron, który kupił fabrykę Buchholtza.
W okresie międzywojennym Supraśl zachował pozycję drugiego co do wielkości (po Białymstoku) ośrodka produkcji włókienniczej.
Supraśl na zdjęciu z przed stu lat.
W1922 r. istniało tu 9 przedsiębiorstw włókienniczych, zatrudniających blisko 600 robotników. Największym przedsiębiorstwem do wybuchu II wojny światowej był zakład S.H.Cytrona, zatrudniający w latach koniunktury 1926-1929 blisko 800 robotników.
Władze II Rzeczypospolitej opuszczony klasztor supraski przekazały Kościołowi rzymskokatolickiemu.
W 1924 r. wybudowano sanatorium Złotego Krzyża (dzisiaj w budynku mieści się Dom Dziecka).
Mapa z roku 1931.
W 1932 r. otwarto Pawilon Leśny, w którym mieściła się kawiarnia, kręgielnia, sala bilardowa. Obok zbudowano dwa korty tenisowe, a jedną ze ścieżek leśnych (od Św. Sosny do Grobu Nieznanego Żołnierza) zamieniono w aleję spacerową.
Mapa z roku 1933.
Supraśl 1933 r.
W 1934 r. zbudowano Stadion Miejski, z boiskiem do piłki nożnej, piłki siatkowej i bieżnią.
Przyjazd teatru do Supraśla. 1935 r.
W 1937 roku salezjanie zdjęli krzyże z cerkwi św. Jana Teologa, organizując w nim zakład wychowawczy i oratorium.
W II Rzeczpospolitej szybko odrobiono wojenne straty. Ponownie Supraśl stał się dużym ośrodkiem przemysłowym. Z niewielkiej osady przyklasztornej, liczącej w latach dwudziestych XIX w. ok. 100 osób, w ciągu niespełna dwudziestu lat Supraśl przekształcił się w duży ośrodek przemysłowy, liczący w połowie XIX w. 400 domów i ponad 3000 mieszkańców.
Pałac w Supraślu okres międzywojenny
Również zauważono i zaczęto wykorzystywać walory uzdrowiskowe, wypoczynkowe, turystyczne miasta położonego w centrum Puszczy Knyszyńskiej. W latach trzydziestych Supraśl stał się najpopularniejszym miejscem wypoczynku mieszkańców Białegostoku.
Okres II wojny światowej, okupacja sowiecka i hitlerowska ponownie zahamowały rozwój Supraśla. Całkowicie zniszczono wszystkie zakłady włókiennicze. Represje okupantów spowodowały znaczne straty wśród mieszkańców, szczególnie wśród ludności żydowskiej. Ograbiono i zdewastowano zespół klasztorny i kościół ewangelicki.
W 1939 r. kwaterujący w Supraślu sowieci wywożą do Mińska meble, dywany i obrazy. Z rezydencji Zacherta w Pałacu Opatów rabują cenne zbiory grafik i kolekcję starodruków. W rezydencji Buchholtzów sowieci zakładają Dietskij Dom.
1942 r. Zniszczona fabryka Cytrona.
W 1944 wojska niemieckie wysadziły w powietrze budynek cerkwi i prawie wszystkie fabryki co spowodowało zakończenie funkcjonowania Supraśla jako ośrodka przemysłowego. Po wojnie przemysł włókienniczy już się tu nie odrodził.
Kiedy po roku 1944 wojska rosyjskie zajmują pałac ponownie, niszczą w znacznym stopniu wyposażenie techniczne budynku i wnętrza.
Zniszczenia powojenne
Po II wojnie światowej w klasztorze znalazła siedzibę szkoła rolnicza. W latach 90. XX w budynki klasztorne zostały przekazane Kościołowi prawosławnemu.
Supraśl lata 50-te.
Materiały źródłowe:
Wikipedia, Ciekawe Podlasie, Muzeum Zachertów w Zgierzu